• Na raskršću Istoka i Zapada
• Katolička crkva
• Islamska vjerska zajednica
• Ostale vjerske zajednice
• Banjalučke znamenitosti

---

Pravoslavna Crkva u Banjaluci

---

Autor zahvaljuje starješini Sabornog Hrama protojereju Ratku Radujkoviću na vremenu, ustupljenim materijalima, pomoći i savjetima koji su omogućili da se ovaj dio monografije uradi što bolje.
Ovo se odnosi na materijal korišten u monografiji, koji je ovdje tek neznatno promjenjen.

Sadržaj
ʘ Narodno predanje i stara vremena
ʘ Vrijeme Vase Pelagića
ʘ Vrijeme AustroUgarske
ʘ Vrijeme Kraljevine
ʘ Vrijeme pogroma i stradanja
ʘ Sadašnje vrijeme
ʘ Organizacija Banjalučke eparhije

Prema narodnim predanjima u okolini Banjaluke postoji nekoliko manastira i zadužbina iz doba Nemanjića.

Glavna duhovna središta bili su manastiri Gomionica, Moštanica i Liplje, Krupa na Vrbasu, Stuplje, Osovice pod Motajicom, Kranovac kod Gradiške pod Kozarom i Đurđevac-Marini kod Prijedora pod Kozarom. Manastir Gomionicu sa hramom posvećenim Vavedenju Presvete Bogorodice obnovili su 1595. godine mileševski monasi koji su poslije turske najezde izbjegli u ovaj manastir.

Radi turskog zuluma nisu mogli imati čvrsto zidane crkve, pa se narod snalazio su se gradeći drvene crkve – brvnare. Te su brvnare rušene, paljene, pa u boljim vremenima nanovo podizane..
Nakon što je kuga i ratovi tokom XVII gotovo u potpunosti isprazni ovo područje, početkom XIX vijeka dolazi do doseljavanja stanovništva. Prema nekim podacima, na područje grada Banjaluke pravoslavni živalj se doseljava uglavnom iz Hercegovine, posebno iz Trebinjskog kraja.
Imali su svoju crkvu, izgrađenu od drveta, van grada u predjelu koji se zvao Vlaški brijeg, kasnije Veseli brijeg, a crkva se nalazila na lokaciji Rebrovac, pa je tako i dobila ime – Rebrovačka crkva.
Teritorija današnje Eparhije banjalučke ulazila je u to doba u sastav dabro–bosanske mitropolije, čije je sjedište od 1693. godine bilo u Sarajevu.

Dolaskom mladog arhimadrita Vase Pelagića 1866. godine u Banjaluku pravoslavna crkva doživljava polet.
Vaso Pelagić je osnovao bogosloviju, koja je radila do 1875. godine. U vrijeme dolaska Vase Pelagića u Banjaluci je postojala omanja pravoslavna crkva nazivana Ćelija, koja je spaljena 1875.godine.
Drveni hram Ćelija bio je izgrađen na području grada u današnjoj Pelagićevoj ulici. Prvi zidani hram sagrađen je na današnjoj lokaciji ulica Sime Šolaje i bana Milosavljevića. Oko njegove izgradnje najviše su se angažovale porodice Pišteljić, Knezić, Milić, Radulović, Popović i Delić.

Nakon uspostavljanja Austrougarske vlasti, pokrenuta je djelatnost za osnivanje zasebne eparhije za područje Banjaluke i Bihaća. Tako je podnesena molba vaseljenskom patrijarhu, pod čiju je jurisdikciju pripadalo ovo područje poslije ukidanja Pećke patrijaršije (od 1766. do 1920.). Molbu je podnio mitropolit dabrobosanski Nikolaj (Mandić) i u njoj traži da se bosanska eparhija podjeli na dva samostalna crkvena okruga. Molba je prihvaćena i nešto kasnije odobrena i od austrijskih vlasti ministra Kalaja i potvrđena od samog cara Franje Josipa. Tako je 1899. godine osnovana banjalučka eparhija i za episkopa je izabran temišvarski arhimandrit Evgenije Letica.
Banjalučka eparhija, koja obuhvata sjeverozapadni deo Bosne, osnovana je 1900. godine. Do tog vremena, ovi prostori bili su u sastavu dabrobosanske Mitropolije.
Prvi episkop ove eparhije bio je Evgenije Letica (1901–1907), a zatim slijede srpski arhijereji: Vasilije Popović (1908–1938), Platon Jovanović (1940–1941), dr Vasilije Kostić (1947–1961), dr Andrej Frušić (1961–1980) i sadašnji episkop Jefrem Milutinović.

Srpska pravoslavna crkva u BIH su u formalnom i kanonskom smislu bila pod rukovodstvom Carigradske patrijaršije, sa svoje četiri mitropolije (Dabrobosanskom, Zahumsko-herce-govačkom, Zvorničko-tuzlanskom, Banjalučko-bihaćkom), se ujedinjenju sa ostalim srpskim pravoslavnim crkvama u Kraljevini. Bosanskohercegovački mitropoliti su prvi, su već 14. decembra 1918. godine uputili zahtjev, prvi zvanični akt, tadašnjem beogradskom mitropolitu Dimitriju da se bosanskohercegovačke eparhije ujedine sa Pravoslavnom crkvom u Srbiji.
Dolazi do sjedinjenja "sa ostalim srpskim crkvenim oblastima u ujedinjenoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca, uspostavljanjem jedinstva koje je postojalo do 1710. godine u Srpskoj patrijaršiji,“ piše u izjavi Arhijerejskog sinoda Mitropolije karlovačke iz decembra 1918.
Srpsko pravoslavno sveštenstvo Bosne i Hercegovine i većina vjerujućeg naroda se tokom postojanja Kraljevine zalagalo se za očuvanje cjeline jugoslovenske države.

Saborna crkva je u potpunosti završena 1939. godine. Saborna crkva sagrađena je na prostoru između sadašnjih zgrada Opštine i Banskog dvora.

Saborna crkva snimak neposredno nakon izgradnje

Njemački avion je 12.4.1941. godine tri puta nadletio Banjaluku i treći put bacio eksploziv na apsidu oltara i napravio manji krater.
Tadašnje ustaške vlasti su donijele odluku da poruše crkvu do temelja. Određen je poslovođa koji je dobio besplatnu radnu snagu (Srbe, Jevreje i Cigane) koja je srušila crkvu.
U toku Drugog svjetskog rata Srbi su proganjani i ubijani, a pravoslavne crkve rušene i paljene. Postojao je monstruozni plan po kome je trećinu Srba (pravoslavaca) trebalo pobiti, trećinu pokrstiti (prevesti na katoličanstvo), a trećinu protjerati. Plan je dijelom proveden, a dijelom spriječen; uglavnom zbog organizovanog otpora i ustanka.
Početkom vladavine ustaša ubijen je i vladika Banjalučki Platon.

Kada mu je saopšteno da kao rođeni Srbin iz Srbije mora da napusti NDH, on je odgovorio: “Ja sam kanonski i zakonito od nadležnih vlasti postavljen za episkopa banjalučkog i kao takav obavezao sam se pred Bogom, Crkvom i narodom da ću voditi brigu o svojoj duhovnoj pastvi trajno i postojano, bez obzira na ma kakve prilike i događaje, vezujući nerazdvojno život i sudbinu svoju sa životom i sudbinom svoga duhovnog stada i ostajući u sredini njegovoj na duhovnoj straži za sve vrijeme dok me Gospod u životu podrži, ostajuući uz svoje stado kao dobar pastir koji dušu svoju polaže za svoje ovce”
Ustaše su odvele vladiku Platona, ubile ga i bacile u rijeku Vrbanju, gdje je pronađeno njegovo izmučeno tijelo. Sahranjen je na vojničkom groblju u Banjaluci, a 1973. prenijet je u banjalučku Sabornu crkvu. Sveti arhijerejski sabor Srpska Pravoslavna Crkva ga je 1998. godine proglasio za sveštenomučenika i tada je unijet u Imenoslov svetih Srpske pravoslavne crkve.
Srpska pravoslavna crkva slavi ga 22. aprila po julijanskom a 5. maja po gregorijanskom kalendaru.
U banjalučkom predgrađu Vrbanji izgrađen je hram posvećen Sv. Platonu, a i ulica gdje se nalazi crkva Svete trojice nosi ime po njemu.

Crkva koja danas nosi naziv Svete Trojice, izgrađena u vrijeme SFRJ

Socijalistički period doveo je do toga da su vjernici svoje vjerske osjećaje javno prikrivali, bez obzira na zakonski dozvoljene vjerske slobode. Dolazi do ateizacije i tek devedesetih godina dolazi do masovnog povratka vjeri.

---

Poslije smjene vlasti 1991. godine formiran je Inicijativni odbor za izgradnju porušenog sabornog hrama. Spomenik borcima iz Drugog svjetskog rata, koji se nalazio na mjestu hrama prebačen je 1992. godine na obližnju lokaciju. Ovakvo prebacivanje, uz dogovor i dužno poštovanje, trebalo bi biti primjer mogućeg pomirenja različitih ubjeđenja.
Na mjestu Saborne crkve 1990. godine počela je izgradnja arhitektonski identične crkve sa novim imenom: Hram Hrista spasitelja. Hram je sazidan od crvenog i žutog kamena travertina, porijeklom iz Mesopotamije. Sadašnji obnovljeni hram ima zvonik visok 47 metra i kupolu od 22,5 metra. Kupole su pokrivene zlatnim prohrom limom, dovezenim iz Sibira. Spoljnji građevinski radovi na hramu završeni su 26. septembra 2004. godine, kada je služena i prva sveta Liturgija. Liturgiju je služilo 8 arhijereja sa sveštenstvom i đakonima banjalučke eparhije, uz prisustvo nekoliko desetina hiljada vjernika.

Pred kraj devedesetih godina prošlog i početkom ovog vijeka započeta je i potom i završena izgradnja i rekonstrukcija nekoliko novih crkava na području grada. Izgrađeni su hramovi u Drakuliću, Trnu, Laušu, Bogojavljenski (kod gradskog mosta), Kuljanima, Priječanima, Jablanu, Dragočaju i Motikama.

Sadašnji episkop Banjalučki Jefrem (Milutinović) rođen je u selu Busnovi kod Prijedora, 15. aprila 1944. godine. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u mjestu rođenja i u Sanskom Mostu. Zamonašio se u manastiru Liplje 9. jula 1967. godine i iste godine je upisan u bogosloviju u manastiru Krki koju je završio sa odličnim uspehom 1971. godine. U čin jerođakona rukopoložio ga je episkop Banjalučki Andrej 14. januara 1968. godine u Sabornom hramu u Banjaluci, a na Duhove 14. juna 1970. godine u čin jeromonaha. Po završetku bogoslovije upućen je na dalje školovanje u Moskovsku duhovnu akademiju, koju završava sa odličnim uspjehom 1975. godine, sa zvanjem kandidata bogoslovlja za rad Učenje Svetog Vasilija Velikog o monaštvu. Sveti Arhijerejskog Sinod Srpske Pravoslavne Crkve, je te godine sinđela Jefrema postavio za suplenta Bogoslovije Sveta tri jerarha u manastiru Krki. Pored ove dužnosti, u bogosloviji je obavljao i dužnost glavnog vaspitača. Za vikarnog episkopa moravičkog izabran je 1. juna 1978. godine. Hirotoniju su obavili 17. septembra 1978. godine, patrijarh srpski German, episkop žički Stefan i episkop dalmatinski Nikolaj u Sabornoj crkvi u Beogradu. Poslije dvije godine provedene u Beogradu kao vikarni episkop, izabran je 19. maja 1980. godine, za episkopa banjalučkog. Ustoličenje episkopa Jefrema obavljeno je u Banjaluci u Sabornom hramu Svete Trojice 1. juna 1980. godine.

Ako je potrebno objašnjenje za novoizgrađene crkve (ali i vjerske objekte uopšte) ono je prije svega u povećanom broju vjernika i u dugom periodu kad se vjerski objekti nisu gradili.

Eparhija banjalučka je eparhija Srpske pravoslavne crkve sa sjedištem u Banjaluci, gdje se nalazi Saborni hram Hrista Spasitelja i vladičanski dvor.
Prvi episkop Banjalučke eparhije bio je mitropolit Evgenije Letica (1901—1907), a zatim slijede srpski arhijereji: Vasilije Popović (1908—1938), Platon Jovanović (1940—1941), dr Vasilije Kostić (1947—1961), dr Andrej Frušić (1961—1980) i sadašnji episkop Jefrem Milutinović.
Eparhija banjalučka ima pet aktivnih i četiri ugašena manastira, i devet arhijerejska namjesništva: Banjalučko, Gradiško, Zmijanjsko, Kotorvaroško, Laktaško, Pounsko, Prijedorsko, Prnjavorsko i Srbačko arhijerejsko namjesništvo. Do 2019 bilo je 10 namjesništava, a onda je izvedena arondacija i primopredaja arhijerejskog namjesništva jajačko-mrkonjićkog u korist Eparhije bihaćko-petrovačke.
Godine 2015. bilo ukupno 12 monaha i 17 monahinja u šest aktivnih manastira: Gomionica, Krupa na Vrbasu, Liplje, Moštanica, Osovica, Stuplje. U obnovi je Miloševac, a Đurđevac i Karanovac su trenutno samo arheološki lokaliteti.
Postoje 164 parohije.

Ukupan broj vjernika (prema https://sr.wikipedia.org/sr-el) iznosi 110.929 vjerničkih domova.

---