Kastel dio kulturne baštine Banjaluke

Kastel predstavlja najstariji očuvani kulturno istorijski spomenik u gradu.
Ukupna površina kompleksa Kastel iznosi 48.000 kvadratnih metara, od toga unutar bedema 26 610 kvadratnih metara, a izvan bedema oko 21.390 kvadratnih metara. Bedeme čine devet bastiona i dvije kapi kule u sklopu bedema. Unutar bedema nalazi se više objekata, među kojima centralni logor sa dvije kule i malim arsenalom, centralni arsenal, tzv. kamena zgrada, te više različitih zidova koji su dijelili i formirali pojedine interne prostore.

Glavni ulaz u Kaste, iz ulice Teodora Kolokotronisa

Kastel pogled sa Vrbasa

Brojni materijalni nalazi, pisani izvori i kartografska dokumentacija, danas nam omogućuju da u velikoj mjeri sagledamo sve faze nastanka i razvoja tvrđave.
Prvi početci razvoja naselja na mjestu današnjeg Kastela potiču još iz paleolitskog doba na što upućuju nalazi kamenog oruđa i oružja.
Istorija Kastela počinje sa rimskim osvajanjima ilirskih teritorija. S obzirom da je područje današnje Banjaluke bilo nemirno, a rimska vlast nesigurna, javila se potreba stacioniranja, rimskih vojnih odreda u ovim krajevima. Za njihove potrebe podizani su vojni logori (CASTRA), širom Ilirika (šire područje današnje Banjaluke) uz koje su se javljala i civilna naselja (municipium). Unutar tvrđave pronađeno je više primjeraka kasnoantičke bronze, keramike, i jedna kasnoantička bronzana fibula. U centralnom prostoru tvrđave pronađeni su kasnoantički objekati većih dimenzija. Da li je riječ o kasnoantičkom svetilištu, nekoj administrativnoj zgradi ili kompleksu različitih sadržaja – tek treba da se utvrdi.
Tvrđava Kastel je 1950. proglašena dobrom kulturno-istorijskog nasljeđa prve kategorije, a 2002. godine uvršćena na listu ugroženih spomenika Bosne i Hercegovine.

Avio snimci Kastela, pogled sa istočne i zapadne strane

Potvrda da je postojalo antičko naselje na mjestu današnjeg Kastela jeste poznati žrtvenik posvećen bogu Jupiteru.
Na tom lijepo klesanom kamenom spomeniku, pronađenom 1895. godine prilikom popravljnja mosta na Crkveni, stoji natpis čijom je dopunom dešifrovan tekst: "Jupiteru najvećem geniju ovog mijesta Sicinije, Makrin, konzularni beneficijar provincije Gornje Panonije, ispunio je zavjet dobrovoljno i sa zahvalnošću."
Iz natpisa se može zaključiti da je žrtvenik bio postavljen u blizini Jupiterovog svetilišta. Ovaj žrtvenik se smatra dokazom o postojanju grada sa vojnom posadom još u rimskom periodu.
Naselje se u kasnoantičkom periodu razraslo i obogatilo – u vojnim, civilnim, sakralnim, privrednim i administrativnim sadržajima. Posebno su značajni nalazi u priobalnom pojasu tvrđave gdje su zidovi pravilno tesarski obrađeni i govore o zreloj arhitekturi jake fortifikacije značajnih razmjera.
U sadašnjoj formi izgradnja Kastela počinje u pretposljednoj deceniji XV vijeka za vrijeme Ferhadpaše Sokolovića, koji prvo gradi utvrđenu tophanu (barutanu-arsenal), koja se za desetak godina proširuje i vremenom postaje pravi utvrđeni grad sa kulama i tabijama koji se neprestano širi.
U povelji iz 1525. godine precizno se navodi da je Banjaluka zapravo ime tvrđave koja se zvala CASTELL NOSTRO BAGNA LUCA. Iz sadržaja povelje može se zaključiti da je tvrđava Banjaluka bila izgrađena na mjestu nekog starijeg utvrđenja kao dio granice na Vrbasu u sistemu odbrane ugarskog kraljevstva protiv Turske poslije 1463. godine.
Po dolasku Turaka tvrđava će biti dograđivana da bi za vlade sultana Mehmeda III, na prelazu iz XVI u XVII vijek bila pretvorena u grad. Obnova, proširenje i ojačavanje tvrđave svakako su bili podstaknuti učestalošću austro-turskih ratova krajem XVII i u prvim decenijama XVIII vijeka. Tad su izgradili barutanu (tophanu), koja je postala osnov nove tvrđave, nastale na temeljima stare.

O izgledu tvrđave i grada u prvoj polovini XVIII vijeka dosta detaljno nas obavještavaju austrijske karte nastale u vrijeme austrijsko-turskog rata 1737. godine i velike bitke pod Banjalukom koja se vodila 4. avgusta te godine. Austrijanci su zauzeli grad i tvrđavu preuredili po uzoru na ravničarske tvrđave (po tzv. Vaubanom sistemu) koji se često koristio preko Save. Tada njena silueta dobija današnju formu izduženog trapeza omeđenog bedemima, bastionima sa kulama i podzemnim prolazima, dok je vodenim šancem okružena sa zapadne strane.

Nakon dugo vremena propadanja Kastel je predat na gazdovanje gradu što je dovelo do izrade planova za rekonstrukciju i međunarodnog konkursa za njegovu revitalizaciju.
Konkurs je završen i u toku je praktična realizacija ovog projekta koji bi trebao da u toku nekoliko narednih godina oživi kompletan kompleks.
Nadati se da će bar propadanje biti zaustavljeno i da će ovaj kulturno-istorijski spomenik oživjeti u sjaju koji zaslužuje.